Aleksis Kivi kap Hun-lân-gí ê hoat-tián

19 sè-kí tú khai-sí ê sî-chūn, Hun-lân-gí iáu koh bô kài hoat-ta̍t. Pí-lūn Hun-lân Bûn-ha̍k Hia̍p-hōe tī 1858 nî chìn-chêng oa-ná koh ēng Sūi-tián-gí leh kì in ê chiong-thêng. Hit-tang-chūn Hun-lân-gí khiàm gí-lūi kap it-tì ê siá-jī kui-chek, bô kài ha̍h kho-ha̍k, gē-su̍t, ia̍h kong-kiōng sū-bū ê su-iàu.

Chóng--sī, ha̍k-chiá kap chok-ka mā chin ló͘-la̍t lâi hoat-tián Hun-lân-gí. Tī 1543 nî chì 1808 nî kan, Hun-lân-gí chok-phín lóng-chóng taⁿ 174 kiāⁿ; 1809 nî chì 1855 nî kan soah ū 425 kiāⁿ. Sòa--lo̍h-lâi ê 10 tang, koh chhut-hiān 481 pún tì-chok. Hun-lân-gí chhut-pán ê oa̍h-khùi, ka-thiam liáu chit khoán giân-gí ê sû-lūi kap phiau-chún-hòa. Kòe 1860 nî liáu-āu, Hun-lân-gí bûn-ha̍k í-keng ji̍p khì tī siáu-soat, hiān-tāi koa-si kap hì-chhut tang-tiong, m̄-ná taⁿ chá-chêng ê chong-kàu bûn-su kì-siá ia̍h bîn-kan koa-si siu-chi̍p.

Aleksis Kivi ē-tàng kóng sī hiān-tāi Hun-lân-gí bûn-ha̍k ê khai-ki-chó͘. I tī 1834 nî chhut-sì, hit-ê sî-tāi, kui-ê khoân-kéng iáu koh bô sáⁿ khó-lêng khì chò Hun-lân ê bîn-cho̍k chok-ká. I iā m̄-sī to͘-chhī chhut-sin--ê, i chhut-sì ê Nurmijärvi, hit-chūn koh sī chi̍t-ê sió chng-siā. 1821 nî chì 1868 nî kan, ka-ta ū chhit-ê Nurmijärvi chhut-sin ê lâng thang tùi tāi-ha̍k chún-pī ha̍k-hāu chut-gia̍p, Kivi koh sī lāi-té ûi-it ê pêng-bîn. Kivi ê tē-it giân-gí sī Hun-lân-gí, m̄-koh hit chūn nā beh chiap-siū kàu-io̍k, taⁿ ū Sūi-tián-gí ê ha̍k-hāu ē-tàng tha̍k. Kap chin chē kóng Hun-lân-gí ê lâng sio-siâng, i tī ha̍k-hāu sī tit tio̍h bái sêng-chek.

Kivi tī 1857 nî ji̍p tāi-ha̍k, m̄-koh bô the̍h tio̍h ha̍k-ūi, tiān-tò koat-tēng beh chò chok-ka. Mā kap chin chē hèng-chhù Hun-lân-gí ê lâng kâng-khoán, i kā goân-pún ê Sūi-tián sèⁿ Stenvall Hun-lân-hòa, pìⁿ chò sī Kivi.

1860 nî, Kivi ê thâu chi̍t phiⁿ kio̍k-pún Kullervo, tit tio̍h Hun-lân Bûn-ha̍k Hia̍p-hōe chhut-pún ê chi̍t hāng bûn-ha̍k-sióng. Kullervo sī chioh Kalevala (bûn-ha̍k-ka Elias Lönnrot pian-ê Hun-lân sú-si) lāi-bīn kâng-miâ ê pī-kio̍k jîn-bu̍t lâi chhòng-chok. Kivi tī cha̍p tang lāi koh seⁿ chhut chin chē kî-tha chok-phín. I siāng kài sêng-kong--ê sī 1870 nî chhut-pán ê siáu-soat Chhit Hiaⁿ-tī (Seitsemän veljestä). Tī pún chok lāi-bīn, kì-su̍t chhit-ê sit-tek ê hiaⁿ-tī lî-khui chng-siā tè-bóe koh kái-sim tó-tńg ê kò͘-sū. Chong--sī Kivi bô chin tn̂g-hòe-siū, tī 1872 nî to̍h kòe-sin--ah.

Hun-lân-gí tī 19 sè-kí ê hoat-tián tang-tiong, pìⁿ chò ū thang kap Sui-tián-gí kâng tē-ūi ê kàu-io̍k giân-gí. 1840 nî-tāi, chi̍t kóa sió-ha̍k, khai-sí tī chêng kúi ha̍k-kip thê-kiong ēng Hun-lân-gí chò kà-ha̍k mûi-thé-gí hō͘ kóng Hun-lân-gí ê gín-á. 1856 nî ê sî, oa-ná ū pan-chiàu ún-chún ha̍k-hāu thê-kiong tan-to̍k ēng Hun-lân-gí lâi kà-ha̍k.

Chóng--sī chi-phòe hêng-chèng ê kóng Sūi-tián-gí ê sè-le̍k, kàu 1880 nî-tāi iáu koh bô hèng-chhù beh kiàn-li̍p Hun-lân-gí ha̍k-hāu. Chū án-ne, su-jîn chhut-pún ê Hun-lân-gí ha̍k-hāu soah tī kok-tē khí-heng. 1860 nî ê sî, taⁿ ū 5.5 pha-sén sin ji̍p Helsinki Tāi-ha̍k ê ha̍k-seng ēng Hun-lân-gí chò tē-it giân-gí. Kàu 1889 nî, kóng Hun-lân-gí--ê í-keng tī sin ha̍k-seng tang-tiong chiàm tōa-hūn, chit-ê sò͘-bo̍k ji̍p 20 sè-kí í-āu iáu koh leh chin-ka.

Tī 1850 nî-tāi, Hun-lân-gí í-keng hoat-tián kah Helsinki Tāi-ha̍k ū thang thong-kòe Hun-lân-gí ê phok-sū lūn-bûn, tang-tiong thâu chi̍t pún tī 1858 nî keng-kòe khó-chhì. 1863 nî, Helksinki Tāi-ha̍k ún-chún ēng Hun-lân-gí chò kà-khò ê giân-gí. 1865 nî, Hông-tè Alexdander 2-sè pan-chiàu, ài só͘-ū tī hoat-lu̍t, sîn-ha̍k, kàu-io̍k-ha̍k ê sin káng-oân, tī 1872 nî chìn-chêng ē-hiáu kóng liàn-tńg ê Hun-lân-gí. Sui-bóng ū chia ē hoat-tián, Hun-lân-gí tī Helsinki Tāi-ha̍k oa-ná sī Hun-lân to̍k-li̍p liáu-āu, chiah ū thang chiàm kah iu-sè ê tē-ūi.